Türkiye, 100 yıllık Cumhuriyet tarihi mühletince attığı adımlarla savaşların, krizlerin, terör taarruzlarının, afetler ve darbelerin gölgesinde dünyanın en büyük ekonomileri ortasına girmeyi başarırken yeni yüzyıla da savlı gayelerle başlıyor.
Gazi Mustafa Kemal Atatürk liderliğinde Cumhuriyet’in kurucu takımları, siyasi bağımsızlık kadar, iktisadi bağımsızlığın da kazanılmasına büyük değer verdi. Bu kapsamda, 17 Şubat 1923’te ülkenin dört bir yanından gelen iştirakçilerle İzmir İktisat Kongresi düzenlendi.
Atatürk’ün kongrenin açılışında yaptığı konuşmadaki “Siyasi, askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsunlar, iktisadi zaferlerle desteklenmezse payidar olamaz, az vakitte söner.” tabirleri Cumhuriyet’in birinci yıllarında iktisadın ne kadar öncelikli bahisler ortasında yer aldığının göstergesi oldu. Kongrede 281 husustan oluşan kararlar alınırken iktisat siyasetinde izlenecek yol haritası çizildi.
Lozan Barış Antlaşması, ekonomik bağımsızlık yolunda değerli dönemeçlerden biri oldu. Kapitülasyonlar konusunda çıkan fikir ayrılıkları nedeniyle bir mühlet orta verilen mutabakat görüşmeleri, 24 Temmuz 1923’te uzlaşmayla sona erdiğinde Türkiye, hem ekonomik hem de siyasi olarak masadan eli güçlü biçimde kalktı. Bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’ni onaylayan Lozan Barış Antlaşması ile tüm kapitülasyonlar kaldırıldı, Türk boğazlarının idaresi de Milletler Cemiyetinin garantisi altında başkanlığı Türkiye’ye bırakılan milletlerarası bir kurula devredildi.
Cumhuriyet’in ilanıyla yeni periyot başladı
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle Türkiye iktisadında de yeni devir başladı. Cumhuriyet’in birinci yıllarında devletle özel bölümün de üretime katkı verdiği bir ekonomik model izlendi. Türkiye, 1. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’ndan çıkmasına rağmen savunmadan besine, finanstan dokumaya, madencilikten çimentoya kadar birçok alanda fabrikalar kurdu. Türkiye’nin birinci uçak fabrikası TOMTAŞ da 1926’da daha Cumhuriyet’in 3’üncü yılında faaliyete geçti.
Küresel ekonomiyi derinden sarsan 1929’daki “Büyük Buhran”, genç Türkiye’yi de etkiledi. Bu devirde para krizinin yaşanması nedeniyle Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının (TCMB) kurulma süreci hızlandı ve kurum 3 Ekim 1931’de faaliyetlerine başladı.
Krizin birinci yıllarında toprak ıslahatı yapılarak tarım ön plana çıksa da ilerleyen vakitte devletin müdahaleleri arttı ve endüstriye yanlışsız yönelim oldu. 1932 ve 1936 yıllarında Birinci ve İkinci 5 Yıllık Endüstrileşme Planları hazırlandı. Bu planlamayla demir-çelik, kömür ve makine üzere temel endüstrilere öncelik verildi. Üretilen eserlerin ülkenin dört bir yanına uygun maliyetlerle taşınması için demir yolu yatırımları da tartı kazandı. Cumhuriyet periyodu öncesinden devralınan 3 bin 714 kilometrelik demir yolu ağına, 1923-1950 yıllarında 3 bin 780 kilometre daha eklendi.
Büyük Buhran, 1939-1945 devrindeki 2. Dünya Savaşı’nın da en kıymetli nedenleri ortasında yer aldı. Türkiye, 2. Dünya Savaşı’nda tarafsız kalmayı tercih ederken savaşın tesirlerinden kaçamadı. Dış ticaret kesintiye uğrarken üretimde de düşüşler meydana geldi.
TOMTAŞ’tan Devrim’e ulusal projeler
2. Dünya Savaşı sonrasında dünyadaki ekonomik krizin tesirlerini azaltmak için ABD kaynaklı Marshall Planı yürürlüğe konuldu. Yardımlardan Türkiye’nin de ortalarında bulunduğu 16 ülke yararlandı. Yardımlarla ülkenin yatırımları tarım ve hafif endüstriye yönlendirilirken dışa bağımlılığın arttığı telaffuzları uzun müddet devam etti. Bu süreçte sanayi yatırımlarının azalmasıyla birtakım fabrikalar kapandı. Bu fabrikalardan biri de 1926’da açılan uçak fabrikasıydı.
Sanayideki birinci uçak fabrikası tecrübesinin akabinde mihenk noktalarından biri de “Devrim” arabasının üretimi oldu. Türkiye’nin kendine ilişkin araba üretemeyeceği fikirlerine karşın proje 129 günde tamamlandı. 29 Ekim 1961 sabahı üretilen birinci araba TBMM önüne getirilerek periyodun Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’e sunuldu.
1960, 1971 ve 1980 yıllarındaki askeri darbe ve muhtıralar demokrasiyi olduğu kadar ekonomiyi de etkiledi. 1970-1980 yıllarında ithal ikamesine dayanan siyasette yaşanan sıkıntılar, global petrol krizi, Kıbrıs Barış Harekatı ve haşhaş ekiminin özgür bırakılması sebebiyle ABD’nin uyguladığı ambargo iktisatta yapısal sorunları beraberinde getirdi. Bu gelişmelerin de tetiklemesiyle 1970’li yılların sonu “Türkiye’nin 70 sente muhtaç olduğu” tarafındaki telaffuzlara kadar uzanan ekonomik tartışmaların gölgesinde geçti.
1974 Kıbrıs Barış Harekatı’nda ABD’nin Türkiye’ye karşı silah ambargosu kararı alması savunma endüstrisindeki dışa bağımlığı da gözler önüne sermişti. Bu süreçte savunmada yerli ve ulusal üretimin temelleri atıldı. 1975’te ASELSAN kuruldu. Sonraki yıllarda HAVELSAN, ROKETSAN’ın da ortalarında yer aldığı kuruluşlar birer birer faaliyete geçirildi. Tarımda çağdaşlaşma ve endüstrileşme uğraşları bu yıllarda da sürerken birtakım fabrikalar, yollar ve barajlar ekonomik darboğaza karşın hizmete alındı.
24 Ocak Kararları ile esnek kur rejimi devri başladı
Ülke iktisadında yaşanan badireleri düzeltmek hedefiyle 24 Ocak 1980’de “Ekonomik İstikrar Kararları” açıklandı. Kamuoyunda, 24 Ocak Kararları olarak da bilinen programla iktisat siyasetinde değişikliğe gidildi. 100 yıllık iktisat tarihinin değerli dönüm noktalarından biri olan kararlarla endüstrileşme sistemi değişti ve ihracata dayalı, dışa açık iktisat siyasetine geçildi.
Başlatılan finansal özgürleşme süreciyle para ve kur siyasetlerinin TCMB tarafından piyasa iktisadıyla uyumlu formda yürütülmesi için gerekli altyapının sağlanması istikametinde değerli adımlar atıldı. Para siyaseti kapsamında, mevduat ve kredi faizlerinin piyasa şartlarında belirlenmesi karara bağlandı. Türk parası, yabancı paralar karşısında devalüe edilerek, sabit kur rejiminden esnek kur rejimine geçildi.
Bu periyotta de ortalarında Güneydoğu Anadolu Projesi’nin de olduğu birçok proje başlatılırken otoyollara sürat verildi, ortalarında Boğaziçi’nin de olduğu birtakım köprüler ve havalimanları hizmete alındı.
Buna rağmen artan iç borç, yükselen faiz ödemeleri, kamu harcamalarının yüzde 11’i aşması ve ihracatın durma noktasına gelmesinin akabinde 5 Nisan 1994’te geniş kapsamlı ekonomik tedbir paketi açıklandı. Paketle, TCMB 10 büyük bankanın bilgilerinden kurlar hesaplamaya başladı. 1994 yılındaki memur ve personel ödemelerinin bütçe ödenekleriyle sonlu tutulması, kamu işçi alımının durdurulması üzere birçok tedbir pakette yer aldı. Buna rağmen beklenen olmadı, dolar süratle arttı, birtakım bankalar battı ve işsizlik yükseldi. İktisat bu periyot yüzde 5,5 daraldı. Yaşanan sakinlikle birlikte birçok firma ya küçüldü ya da iflas etti. Mayıs 1994’te de IMF ile 14 aylık yeni bir Stand-By Mutabakatı imzalandı. Bu yıllarda terör çaba nedeniyle kimi kaynaklar da ekonomik yatırımlar yerine güvenlik alanına harcandı.
Bu gelişmelerin gölgesinde Türkiye, birinci uydusu Türksat 1B’yi uzaya gönderirken birinci cep telefonu operatörünü hizmete aldı, bölgesel kalkınma planlarına tartı verildi. Özelleştirme uygulamaları bu periyodun öne çıkan gelişmeleri ortasındaydı.
Gümrük Birliği Muahedesi 1 Ocak 1996’da yürürlüğe girdi
Gümrük Birliği, Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) ortasında gerçekleştirilen müzakerelerin akabinde 6 Mart 1995’teki İştirak Kurulu toplantısında alınan karar sonrası 1 Ocak 1996’da yürürlüğe girdi. AB’ye girmeden Gümrük Birliği Muahedesi’ni imzalayan tek ülkenin Türkiye olması bugün de tartışılmaya devam ediliyor. Türkiye ile AB ortasında sanayi eserleri ticaretinde gümrük vergileri, ölçü kısıtlamaları ve tedbirler ortadan kalkarken AB’nin öteki ülkelerle yaptığı hür ticaret mutabakatlarına Türkiye’nin direkt taraf olmaması, kara yolu kotaları, müşavere ve karar alma düzeneklerinde Türkiye’nin gereğince yer almaması birtakım meseleleri beraberinde getirdi.
2001 krizi sonrasında “Derviş” devri başladı
1994 krizi, Asya’da yaşanan ekonomik gelişmeler, 1999 Marmara Sarsıntısı, finans piyasalarında yaşanan tansiyon “2001 krizini” tetikledi. Ulusal Güvenlik Heyeti’nde yaşanan Anayasa kitapçığı tartışmasının kamuoyuna yansımasının akabinde Borsa İstanbul’da sert düşüşler meydana gelirken gecelik faiz oranları 7 binleri aştı. Finans en fazla etkilenen kesimler ortasında yer aldı. Bu gelişmelerle birlikte Dünya Bankasında misyon yapan Kemal Derviş, devrin Başbakanı Bülent Ecevit’in daveti üzerine Türkiye’ye döndü. İktisattan sorumlu Devlet Bakanı olarak atanan Derviş, yeni ekonomik program açıkladı. IMF ile müzakereleri yürüten Derviş, öngörülen yasal değişiklikleri yaparak piyasalarda itimat ortamı oluşturmaya çalıştı.
2002 sonrası sıkı para siyaseti yatırımcının iktisada itimadını artırdı
2002’de AK Parti’nin tek başına iktidara gelmesiyle siyasetle birlikte iktisatta de istikrar hedeflendi. AK Parti hükümetlerinin uyguladığı yapısal ıslahatlar, mali disiplin, sıkı para siyaseti temel makroekonomik göstergelerde güzelleşme sağladı. Bu olumlu gelişmeler sonrasında milletlerarası yatırımcıların itimadının artmasıyla yabancı yatırım ölçüsünde artışlar meydana geldi.
Geçmiş devirlerde yüksek enflasyon nedeniyle paha kaybeden Türk lirasının prestijini tekrar kazandırmak için paradan 6 sıfırın atılması kararlaştırıldı. 1 Ocak 2005’ten itibaren “1 milyon Türk lirası (1.000.000 TL)” “1 Yeni Türk lirasına (1 YTL)” eşitlendi. Türk lirasındaki “Yeni” ibaresi de 2009’da kaldırılarak bugünkü paralar tedavüle sokuldu.
2008’de global iktisatta 1929 Buhranı’nın akabinde en derin krizlerden biri yaşandı. ABD’de başlayan “Mortage Krizi” tüm dünyayı tesiri altına aldı. Süreç, büyük şirketlerin iflasına, bankaların batmasına ve milyonlarca kişinin de işsiz kalmasına neden oldu. Türkiye ise bu krizden en az etkilenen ülkeler ortasında yer aldı.
IMF’ye borç mayıs 2013’te kapatıldı
Türkiye’nin 100 yıllık iktisat tarihine damga vuran bahislerden biri de Milletlerarası Para Fonu (IMF) ile bağlar oldu. Türkiye, 1944’te kurulan IMF’ye 1947 yılında üye olmuştu. Birinci defa 1958’de dış borç alabilmek hedefiyle IMF tarafından hazırlanan programı yürürlüğe konuldu. IMF ile Türkiye ortasındaki birinci Stand-By Mutabakatı da 1 Ocak 1961’de yapıldı. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Başbakanlığı devrinde, daha evvel 19 Stand-By Mutabakatı yapılan IMF ile yeni bir muahede yapılmaması kararı alındı. Toplam 56,5 milyar borç alan Türkiye, son taksitini mayıs 2013’te ödeyerek IMF’ye olan borcunu sıfırladı.
Erdoğan’ın öncülüğünde savunmadan güce, ulaştırmadan bilişime birçok alanda da yerli ve ulusal teknolojiler desteklendi. Stratejik alanlarda atılan adımlarla Türkiye iktisadının dışa bağımlığının azaltılması hedeflendi. Bu devirde ortalarında insansız hava araçlarından ulusal muharip uçağa, MİLGEM’lerden tanka kadar savunma endüstrisinde çeşitli projeler süratle ilerletilirken süratli tren ve metro projeleri uygulamaya alındı.
Bu süreçte Seyahat Parkı Olayları, FETÖ’nün 15 Temmuz hain darbe teşebbüsü üzere olaylar Türkiye iktisadını de amaç aldı. 2015’te sabit fiyatlarla iktisat yüzde 6,1 büyürken darbe teşebbüsün akabinde bu oran yüzde 3,3’e geriledi. Bu yaraları süratle saran Türkiye, 2017’de yüzde 7,5 büyüdü.
2019 yılı sonunda başlayan ve 2020’den itibaren Türkiye’de de tesirini hissettiren Kovid-19 salgını arz ve talep istikrarında ani değişime, tedarik zincirinin bozulmasına, maliyetlerin artmasına yol açtı. Global piyasalarda olduğu Türkiye iktisadında de daralma yaşandı. Salgının tesirlerini azaltmak için birçok mali ve mali tedbir paketi açıklandı.
Salgının yaraları sarılmadan başlayan Rusya-Ukrayna Savaşı global iktisatta yeni bir krizin kapılarını da araladı. Besin, altın, güç ve Brent petrol fiyatlarında artışlar görüldü. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın teşebbüsüyle oluşturulan Tahıl Koridoru ile savaşın tesirleri azaltılsa da dünya yüksek enflasyon başta olmak üzere çeşitli sıkıntılarla karşı karşıya kaldı.
1915 Çanakkale ve Yavuz Sultan Selim köprüleri hizmete açıldı
Son olarak 6 Şubat’ta meydana gelen Kahramanmaraş merkezli sarsıntılar 12 vilayette yıkıma yol açarken ülke iktisadında yüklü bir fatura oluşturdu.
Türkiye, tüm bu gelişmelere rağmen ortalarında Togg’un da olduğu birçok yerli ve ulusal projeyi hayata geçirirken otoyollardan köprülere, barajlardan fabrikalara kadar çok sayıda yatırıma imza attı.
Dünyanın en büyük projeleri ortasında yer alan İstanbul Havalimanı, 1915 Çanakkale ve Yavuz Sultan Selim köprüleri, Yusufeli ve Deriner’in de ortalarında olduğu barajlar bu süreçte hizmete alınan projelerden yalnızca birkaçı oldu. Güçte yerli ve ulusal çalışmalara odaklanılırken Akkuyu’daki nükleer güç santralı imali hızlandı, Akdeniz ve Karadeniz başta olmak üzere güç kaynaklarının çıkarılmasına yönelik çalışmalar ağırlaştı. Tarımda teknoloji kullanımı arttı, bağlantıda uydularla kapasite yükseltilirken Türkiye ulusal uydularını üretme noktasına geldi. Ticarette son periyotta Cumhuriyet tarihinin rekorlarına imza atıldı.
25,5 trilyon liralık GSYH
Cumhuriyet’in 100’üncü yılında Türkiye iktisadı dünyanın en büyük 17. iktisadı pozisyonunda bulunuyor. Yıllıklandırılmış gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH) 1 trilyon doları aştı. Orta Vadeli Program’a nazaran, bu yıl sonunda istihdamın 31 milyon 654 bin kişiyi bulması bekleniyor. GSYH’nin cari fiyatlarla 25 trilyon 483 milyar lira, kişi başına ulusal gelirin ise 12 bin 415 dolar olarak gerçekleşmesi öngörülüyor.
Türkiye’nin ikinci yüzyılında savunmadan demir yollarına, endüstriden tarıma her alanda yerli ve ulusal üretim maksatları öne çıkıyor. ANKA ve Bayraktar SİHA’lara, KAAN Ulusal Muharip Uçağı’na, MİLGEM’lere kadar uzanan savunma endüstrisindeki atılımın başka alanlara da yayılması için yol haritası çiziliyor. Maksatlar ortasında ülkeyi dünyanın birinci 10 büyük iktisadı ortasına yükseltmek yer alıyor.
